Η άγνωστη ιστορία της επεξεργασίας του ελαιόλαδου στα παλαιά ελαιοτριβεία

Η καλλιέργεια της ελιάς έλαβε μεγάλη διάδοση στη Μεσσηνία, ιδιαίτερα κατά τη δεύτερη ενετική κατοχή της Πελοποννήσου (1685-1715). Ωστόσο, μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες τα ελαιόδεντρα δεν είχαν τη σημερινή διάδοση, διότι οι κάτοικοι ασχολούνταν κυρίως με την παραγωγή των σύκων, την καλλιέργεια της αμπέλου και άλλων οπωροφόρων δένδρων, την εκτροφή του μεταξοσκώληκα και δευτερευόντως με την καλλιέργεια της ελιάς. Η ποικιλία που κυριαρχεί είναι η κορωνέικη.

Στα σύνολα της προβιομηχανικής εποχής, όπου η πέτρα, το ξύλο και η ανθρώπινη ή η ζωική δύναμη παίζουν κύριο ρόλο, η τεχνολογία δεν απέχει και πολύ από τις προηγούμενες περιόδους μέχρι την πιο μακρινή αρχαιότητα. Με την εισαγωγή όμως της μηχανικής κίνησης και την είσοδο στη βιομηχανική εποχή το πετρέλαιο και η ηλεκτρική κίνηση άλλαξαν τους συσχετισμούς και διαμόρφωσαν νέους τρόπους επεξεργασίας και συνακόλουθα νέα μοντέλα. Τα τελευταία χρόνια έχει καθιερωθεί η χρήση των νέων μηχανών φυγοκεντρικής τεχνολογίας, οι οποίες επεξεργάζονται πλέον σημαντικές ποσότητες ελαιοκάρπου, ενώ έχουν εξαφανιστεί και τα τελευταία υπολείμματα της παλαιάς τεχνολογίας με τα λιθάρια.

Τυπολογία

Το μηχανικό τμήμα του ελαιοτριβείου απαρτίζεται από δύο μέρη: το τριβείο και το πιεστήριο. Συμπληρωματικό τμήματα του είναι οι ρωγοί, δηλ. οι χώροι που αποθήκευαν οι παραγωγοί το προϊόν τους, το πηγάδι για το νερό, απαραίτητο για κάποιες φάσεις της επεξεργασίας, και τα σκεύη με τα οποία μετέφεραν τη ζύμη από το τριβείο στο πιεστήριο και από εκεί το λάδι στην οικία του παραγωγού. Η τυπολογία των ελαιοτριβείων διαιρείται σε τρεις κατηγορίες που αντιπροσωπεύουν τρεις εποχές αλλά και τρεις εξελικτικούς τρόπους επεξεργασίας του ελαιολάδου.

Ο πρώτος τύπος, εντάσσεται χρονολογικά στα μέσα του 19ου αιώνα και εντεύθεν και αποτελείται από το λίθινο κατωλίθι και πανωλίθι του τριβείου, τη λίθινη βάση του πιεστηρίου και την ξύλινη ανωδομή του.

Ο δεύτερος τύπος συνίσταται από λίθινο τριβείο και μεταλλικό – βιδωτό πιεστήριο και χρονολογείται από τα τέλη του 19ο αιώνα.

Ο τρίτος αποτελείται από λίθινο υπερυψωμένο τριβείο με λαμαρίνα στην περιφέρεια και υδραυλικό πιεστήριο, κινούμενα και τα δύο με πετρελαιοκίνητες ή ηλεκτροκίνητες μηχανές. Η κυριότερη διαφοροποίηση και στους τρεις τύπους έγκειται στην αλλαγή της μορφής και της λειτουργίας του πιεστηρίου, το οποίο κινούνταν σης δύο πρώτες κατηγορίες από ανθρώπους ή στη δεύτερη κατηγορία με την παρεμβολή βιντσιού. Αντίθετα, το τριβείο στις δύο πρώτες κατηγορίες γύριζε, όπου ο χώρος επέτρεπε, με ζωική ή διαφορετικά με ανθρώπινη δύναμη.

Λίθινα σύνολα

Σε αυτή την κατηγορία το τριβείο αποτελείται από ένα κατωλίθι και ένα πανωλίθι, αμφότερα κυλινδρικά, το δε πιεστήριο συνίσταται από τη λίθινη βάση του, η οποία περιλαμβάνει την κυκλική χαραγή στο μέσον, την κοιλότητα της εκροής και τις δύο οπές στήριξης των κάθετων δοκαριών (αδράχτια) της ανωδομής. Πρόκειται για εξέλιξη των αρχαίων πιεστηρίων που αποτελούνταν από δύο λιθάρια. Σπανιότατα διαφοροποιείται η μορφή της βάσης του πιεστηρίου.

Στις ορεινές περιοχές, η επεξεργασία την παλαιά εποχή γινόταν επιτόπου, επειδή ήταν δύσκολη η μεταφορά του καρπού στο χώρο επεξεργασίας του στο χωριό ή στην πόλη. Έτσι, τα πρώτα σύνολα προβιομηχανικής εποχής απαντούν στις ορεινές περιοχές πάνω από το χωριό Κατσαρού και ανατολικά του στο χωριό Πεύκο.

Η πρώτη εγκατάσταση βρίσκεται στη θέση Τραιζάτου χωριού Πεύκου. Η δεύτερη εγκατάσταση είναι στη θέση Σχινόλακκα στα σύνορα Κατσαρού-Πεύκου. Το ελαιοτριβείο, εμβαδού 69 τ.μ. περίπου, περιλαμβάνει το κατωλίθι και το ανωλίθι τοποθετημένο οριζόντια πάνω σε αστό, καθώς και τη βάση του πιεστηρίου. Η στενότητα του χώρου αλλά και οι μικρές διαστάσεις των λιθαριών υποδηλώνουν ότι η όλη εργασία γινόταν χειρωνακτικά από ανθρώπους και όχι από ζώα. Η Τρίτη εγκατάσταση είναι στη θέση Κστσουλιέρα, πλησίον της κοίτης του ρέματος Ξεριά.

Σύνολα με βιδωτά μεταλλικά πιεστήρια

Τα βιδωτά πιεστήρια ακολουθούν τον προηγούμενο τύπο. Ο τύπος του ελαιοτριβείου με βιδωτό πιεστήριο έκανε την εμφάνιση του κατά τη διάρκεια του δευτέρου μισού του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου. Τα μέρη του πιεστηρίου ήταν η βίδα ή κοχλίας, η καστανιά, η φωλιά της καστανιάς και η πλάντρα.

Το ελαιοτριβείο στη θέση Μαρίστρα του Πεύκου, ιδιοκτησίας Π. Τζώρτζη, άρχισε να λειτουργεί γύρω στο 1935-37. Από τα δύο λιθάρια που βρίσκονται στον εξωτερικό χώρο του ελαιοτριβείου, το πρώτο είναι κυλινδρικό και το δεύτερο κολουροκωνικό. Τα δύο κυλινδρικά λιθάρια στο εσωτερικό του κτίσματος, στη θέση του τριβείου της τελευταίας περιόδου, χρησιμοποιήθηκαν μετά το 1945 μέχρι το 1958, είναι από γκρίζα πέτρα και προέρχονται από νησί, ίσως από την Αίγινα. Από τα πιεστήρια σώζονται μόνο οι κτιστές βάσεις τους καθώς και το βίντσι. Δύο άλλα ελαιοτριβεία, με τα μέλη τους διατηρούμενα σε καλή κατάσταση, βρίσκονται στη θέση Αγριελιές της τέως κοινότητας Πεύκου. Το πρώτο, ιδιοκτησίας Κουρκουλή, διατηρεί το κατωλίθι, κτιστό μέσα στη γη με πρόσθετο τοιχίο στην εξωτερική περιφέρεια και το πανωλίθι. Και τα δύο οπό γκρίζα ντόπια πέτρα.

Το δεύτερο ελαιοτριβείο, ιδιοκτησίας Νιάρχου, διατηρεί από το τριβείο το κατωλίθι, το οποίο είναι επίσης στην εξωτερική περιφέρεια του κτιστό στη γη. Σώζεται ακόμη το πανωλίθι.

Λιθάρια τριβείου, κατωλίθι και ανωλίθι επισημάνθηκαν στο χωριό Οιχαλία. Στη Μερόπη, σε παλαιά εγκατάσταση του ελαιοτριβείου Λιώτση, σώζονται στην αυλή οι βάσεις των ρωγών από τσιμεντόλιθους. Στο χωριό Καλύβια σώζεται ερειπωμένη εγκατάσταση ελαιοτριβείου ιδιοκτησίας Ηλία Δημοηλιόπουλου, με βιδωτό πιεστήριο.

Σύνολα με υδραυλικά πιεστήρια

Τα πιεστήρια αυτού του τύπου έχουν τέσσερα στηρίγματα και το έμβολο, τοποθετημένο υπόγεια, βρίσκεται σε ύφος ανάλογα με τη θέση που είχε την τελευταία στιγμή της λειτουργίας του. Στην περιοχή μας το υδραυλικό πιεστήριο εμφανίστηκε γύρω στο 1915. Το κτίριο του ελαιοτριβείου Τράγου ήταν ένα από αυτό στου Κατσαρού χρονολογείται από το 1920 καθώς και το κτίριο του ελαιοτριβείου Νικολάου επίσης στου Κατσαρού που χρονολογείται από το 1920. Στο χωριό Φίλια, ο υδροκίνητος μύλος ιδιοκτησίας Ι. Παναγιωτόπουλου χρησιμοποιήθηκε και ως ελαιοτριβείο. Έχει κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο (ΦΕΚ1096/Β/9-6-99). Σώζεται και η μεγάλη φτερωτή του μύλου.Το τριβείο με ζωήλατη κίνηση στο πρώτο εργοστάσιο Δρούλια στου Κατσαρού λειτούργησε έως το 1920.

Τυπολογία κτιρίων

Από τα μελετώμενα ελαιοτριβεία, τα της πρώτης κατηγορίας, με τα λίθινα σύνολα, και όσα από αυτά είναι αναγνωρίσιμα, είναι επιμήκη ορθογώνια κτίρια, μονόχωρα, μικρού εμβαδού (40-70τ.μ.), κτισμένα με λιθοδομή, δίρριχτη προφανώς κεραμοσκεπή στέγη και μία είσοδο. Εκείνα της δεύτερης κατηγορίας, με βιδωτά μεταλλικά πιεστήρια, είναι επίσης επιμήκη συνήθως κτίρια ελαφρώς μεγαλύτερου εμβαδού, με δίρριχτη ή τετράρριχτη κεραμοσκεπή στέγη και μία έως τρεις εισόδους.
Τα της τρίτης κατηγορίας, με τα υδραυλικά πιεστήρια, είναι ποικίλων διαστάσεων, από τα πιο απλά μέχρι τα πιο σύνθετα.