Αρχαϊσμοί στους γλωσσικούς ιδιωματισμούς της Μερόπης και της Άνω Μεσσηνίας


Φαινόμενα γραμματικά και συντακτικά – αρχαϊσμοί-, φτάνουν ως τις μέρες μας από τα αρχαία, μεταγενέστερα ή μεσαιωνικά χρόνια. Τα στοιχεία αυτά των αρχαϊσμών τα μελετούμε και τα προβάλουμε για δυο κυρίως λόγους. Πρώτον γιατί σαν άλλα ευρήματα αρχαιολογικών ανασκαφών, μας μαρτυρούν κατά τρόπο αδιάψευστο την συνέχεια της Ελληνικής παράδοσης μέσα στους αιώνες και συνιστούν ένα ισχυρότατο αντεπιχείρημα απέναντι σε θεωρίες τύπου Φαλμεράγιερ και δεύτερον, γιατί πολύ συχνά συντηρούν μέσα τους πηγές από το γλωσσικό μας παρελθόν, που δεν μας είναι γνωστές από άλλες πηγές.
Στόχος αυτής της ανάρτησης είναι να αναδείξουμε και να μελετήσουμε λέξεις παλιές, με τοπικούς αρχαϊσμούς. Οι λέξεις που θα παρουσιάσουμε, αντλούνται από χειρόγραφες συλλογές του ιστορικού λεξικού της ακαδημίας Αθηνών, με λέξεις, φράσεις, παροιμίες, παραμύθια και αφηγήσεις από την Μερόπη και τα γύρω της χωριά, κατά τα τελευταία 80 χρόνια. Η συλλογή καταδεικνύει ένα σημαντικό αριθμό αρχαϊσμών, σχεδόν 200 λέξεων. Εμείς εδώ θα εστιάσουμε ενδεικτικά μόνο στους σπανιότερους αρχαϊσμούς του τόπου μας.


Σ’ ένα παλιό παραμύθι, «Το βρέφος ξωτικό», από τον οικισμό Μούστα της Μερόπης, υπάρχει δυο φορές μέσα στην αφήγηση η λέξη «αμπετής». Στην ακόλουθη φράση: «Ήρθεν η ώρα δια τον γάμο, μα το μυστήριο δε γινότανε. Χαθήκανε τα στέφανα. Δω τα στέφανα, κει τα στέφανα, πουθενά τα στέφανα. Αμπετής τα στέφανα». Και λίγο πιο κάτω: «φτάσανε έξω από το χωριό ο άνδρας και το ξωτικό. Ξεκαβαλίκεψε αυτός από το ξωτικό, κι εκείνο έγινε αμπετής», χάθηκε δηλαδή. Εδώ έχουμε αλώβητο το αρχαίο αμπετής που φέρεται με την ίδια σημασία, στα χείλη του χορού των Δαναΐδων στην τραγωδία του Αισχύλου «Ικέτιδες». Οι Δαναΐδες που αναζητούσαν τρόπο να αποφύγουν τον γάμο με τους ξάδερφούς τους, εύχονται και παρακαλούν: μέλας γενοίμαν καπνὸς νέφεσσι γειτονῶν Διός, τὸ πᾶν δ᾽ ἄφαντος ἀμπετὴς ἀιδνὸς ὡς κόνις ἄτερθε πτερύγων ὀλοίμαν. (Μαύρος καπνός ας γινόμουν συντροφιά με του Δία τα νέφη, ή άφαντη ολότελα ριγμένη ψηλά στον ουρανό, αθόρυβη σαν τη σκόνη ας σκορπούσα δίχως φτερά).
Η μαινίδα. Στην περιοχή μας, ένα μικρό ψαράκι που αλιεύεται στα έλη των ποταμών, (μαυροζούμενα-Πάμισος) ονομάζεται μαινίδα. Είναι η αρχαία μαινίς. Την πρωτοαναφέρει ο Αίσωπος τον 6ο αι πΧ στον μύθο του «Αλιεύς και μαινίς» και ύστερα ο Αριστοφάνης, ο Αριστοτέλης, ο Λουκιανός κα.
Το σφάλαχτρο. Στην περιοχή μας σφάλαχτρο ονομάζεται ένας αγκαθωτός θάμνος και σφαλάχρτια ονομάζονται γενικά τα αγκαθωτά αγριόχορτα. Εδώ επιβιώνει ο αρχαίος ασπάλαθος που άλλαξε μορφή στο πέρασμα του χρόνου και έγινε σχεδόν αγνώριστος. Ο Πλάτωνας (Περ. Πολιτ.) μας λέει ότι με τον ασπάλαθο τιμωρούσαν στον άδη οι Θεοί τους τυράννους, «συμποδίσαντες χείράς τε και πόδας και κεφαλήν, καταβαλλόντες και εκδείραντες επ’ ασπαλάθων κνάμπτοντες».
Η κορίλα. Στο χωριό μας κορίλα λέγεται η αγριόχηνα που κατά την παράδοση μεταφέρει πάνω στα φτερά της τα χελιδόνια. Στη λέξη επιβιώνει ο κειρύλος του Αρχίλοχου και του Αλκμάν, αλλά και ο κήρυλος του Αριστοτέλη. Αρχαίες πηγές ταυτίζουν τους κειρύλους με τις αλκυόνες ενώ ο Αντίγονος στα «παράδοξά» του για τα πουλιά αυτά, λέει πως όταν γερνούν
τα αρσενικά και δε μπορούν πια να πετάξουν, τότε αι θήλειαι φέρουσιν αυτούς επί των πτερών λαβούσαι.
Η σγούρνα. Στον τόπο μας οι γυναίκες τα παλαιότερα χρόνια συνήθιζαν να ζυμώνουν το ψωμί μέσα σε μια ξύλινη σκάφη φτιαγμένη από κουφάλα βελανιδιάς ή από λαξευμένο ξύλο πλατάνου. Την σκάφη αυτή την έλεγαν σγούρνα. Επίσης, γούρνα ονμάζεται ο λάκος στην επιφάνια του εδάφους που περιέχει νερό. Εδώ επιβιώνει η αρχαία γρώνη, ουσιαστικοποιημένο θηλυκό του επιθέτου γρώνος, που σήμαινε καταφαγωμένος. Η αρχαία γρώνη άλλαξε βέβαια μορφή στο ιδίωμα με διάφορες φωνητικές μεταβολές, το ω έγινε ου, το ρ άλλαξε θέση, ένα σίγμα προστέθηκε στην αρχή της λέξης, διατήρησε όμως την σπάνια αρχαία σημασία σκάφη για ζύμωμα, που μαρτυρείται στην αρχαία γραμματεία σε ένα ποίημα του Λεωνίδα Ταραντινού που το διέσωσε η παλατινή ανθολογία, φύση ενί γρώνη μασομένη παλάμαις, διαβάζουμε, δηλ. ζυμάρι που μαλάζεται μέσα σε γρώνη με τα χέρια.
Ο κούτουλας. Κούτουλας λέγεται ένα βαθύ ξύλινο δοχείο με μακριά λαβή όπως το τηγάνι, χωρητικότητας 2-3 οκάδων με το οποίο μετρούσαν το γάλα και το σιτάρι. Ένας γενναιόδωρος και φιλάνθρωπος αγρότης, εξιστορούν ακόμη στο χωριό, ο Κούτουλας, όταν επούλαε το σιτάρι, μετά το ζύγι έρρινε παραπάνω 2-3 κούτουλους. Επέρναε ένας φτωχός και τούδινε δυο – τρεις κούτουλους , να φάει κι αυτός. Στην λέξη αυτή επιβιώνει θαυμαστά η κοτύλη του Όμηρου και του Θουκυδίδη αλλά και ο κότυλος του Ησιόδου. Η νεοελληνική λέξη κράτησε μάλιστα και την αρχαιοελληνική προφορά του υ ως ου, κότουλος και με αφομοίωση του ο προς το ου έγινε κούτουλος-κούτουλας. Η έννοια του μέτρου για στερεά και για υγρά συνοδεύει την λέξη από τον 5πχ αι. Στον Θουκυδίδη διαβάζουμε: εδίδοσαν μεν αυτών εκάστω επί οκτώ μήνας κοτύλην ύδατος και δυο κοτύλας σίτου (ο λόγος για τους αθηναίους αιχμαλώτους στα λατομία της Σικελίας).
Ο χαρδαλάμης. Χαρδαλάμης λέγεται μια μακριά σιδερένια δοκός με την οποία έκλειναν εσωτερικά την κύρια είσοδο της οικίας. Ο χαρδαλάμης μας οδηγεί πίσω σε μια σπάνια βυζαντινή λέξη το χαρταλάμιον του 7ου αι., ή το χαρταλάμι του πορφυρογέννητου . Πρόκειται για υποκοριστικό του ουσιαστικού καρτάλαμον, που σήμαινε ένα πολυτελές ζωστήρα αξιωματούχων και που έκλεινε με ειδική αγκράφα.
Αβουτούλογος. Μια σπάνια λέξη από το Μούστα της Μερόπης. Με τη λέξη χαρακτηρίζεται σ’ ένα παλιό παραμύθι ένα νεαρό αγόρι που μια μέρα πάνω στον ανθό της νιότης του χάθηκε. Το ζήταγαν οι γονεί του καταπικραμένοι δω και κει μα κείνο άφαντο, τ’ αβουτούλογο. Η σημασία του είναι άγουρος, αμέστωτος άνθρωπος. Εδώ αναγνωρίζουμε το μεσαιωνικό βουτουλώνω του πτωχοπρόδρομου.

Οι σημαντικοί αρχαϊσμοί που ανιχνεύονται στα ιδιώματα του τόπου μας, καταδεικνύουν την δύναμη που έχει η προφορική παράδοση να συντηρεί μέσα στο χρόνο πτυχές από το γλωσσικό μας παρελθόν που φτάνουν πίσω στον όμηρο. Κι αυτό, με μόνο εργαλείο της τον λόγο των απλών ανθρώπων, τη γλώσσα του παππού και της γιαγιάς, τη γλώσσα του μύθου και του παραμυθιού. Οι αρχαϊσμοί αυτοί, είναι προϋπόθεση για τη γλωσσική πραγματικότητα του τόπου μας, συγχρονικά και διαχρονικά, αλλά και για να διδαχτούμε μέσα από αυτούς την ιστορία μας και τον πολιτισμό μας.

Σχόλια

  1. Τι θα λέγατε για τη σταδιακή δημιουργία λεξικού για τοπικές λέξεις και ιδιωματισμούς? Θα ξεκινήσω και πάσα προσφορά δεκτή

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Δημοσίευση σχολίου

Tο Meropitopik δημοσιεύει κάθε σχόλιο το οποίο είναι σχετικό με το θέμα στο οποίο αναφέρεται το άρθρο. Ο καθένας έχει το δικαίωμα να εκφράζει ελεύθερα τις απόψεις του. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι υιοθετούμε τις απόψεις αυτές και ο διαχειριστής διατηρεί το δικαίωμα να μην δημοσιεύει συκοφαντικά ή υβριστικά σχόλια. Σε κάθε περίπτωση ο καθένας φέρει την ευθύνη των όσων γράφει και το Meropitopik ουδεμία ευθύνη φέρει περί αυτών.

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΚΗΔΕΙΑΣ

Οι γλωσσικοί μας ιδιωματισμοί

Ο Μεσσηνιακός πόλεμος, ο Αριστομένης και η Σπάρτη